زیگورات چغازنبیل، قدیمی‌ترین سازه ایران و یکی از شاهکارهای باستانی جهان به عنوان نماد برجسته تمدن ایلامی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این بنای عظیم که در دل استان خوزستان و در فاصله‌ای نزدیک به شهر شوش قرار دارد، تلفیقی از معماری و هنر دوره باستان را نشان می‌دهد. چغازنبیل با قدمتی چند هزار ساله و طراحی خاص به عنوان یکی از مهم‌ترین یادگارهای تاریخ ایران بوده که نه تنها نشان‌دهنده مهارت‌های مهندسی آن دوران بلکه گواهی بر شکوه و عظمت تمدن‌های گذشته این سرزمین محسوب می‌شود. ما در این مقاله مدوسا دکور برای عاشقان تاریخ و باستان‌شناسی بازدید از این سازه بی‌نظیر را با سفری خیالی توصیف می‌کنیم. پس با ما همراه باشید.
وجه تسمیه زیگورات چغازنبیل
واژه «زیگورات» به بناهای چند طبقه مذهبی و معابد بزرگ اطلاق شده که در گذشته محل نگهداری مجسمه‌های خدایان بودند. این کلمه از «زقوره» به معنای قله کوه و مکان مرتفع گرفته می‌شود. اما نام «چغازنبیل» چه معنایی دارد؟ واژه «دوراونتاش» از ترکیب دو واژه عیلامی «دور» به معنای مکان و «اونتاش» که نام پادشاه عیلامی سازنده بنا بود، تشکیل شده است. بر اساس تحقیقات باستان‌شناسان، «چغازنبیل» نام مدرن «دوراونتاش» بوده که در واقع واژه‌ای لری محسوب می‌شود.
«چغازنبیل» نیز از ترکیب دو واژه «چغا» و «زنبیل» ساخته می‌شود. «چغا» در زبان لری به معنای تپه و «زنبیل» به معنی سبد است. مردم محلی به تپه‌هایی که شکلی غیرطبیعی داشتند «چغا» می‌گفتند. چون این بنا قبل از حفاری مانند سبدی برعکس به نظر می‌رسید، نام «چغازنبیل» به آن اطلاق شد. به این ترتیب، نام «چغازنبیل» به شکل خاص این بنای تاریخی ربط دارد.
آدرس بنای چغازنبیل
بنای تاریخی چغازنبیل در جنوب غرب ایران، نزدیک به شهر تاریخی شوش و در استان خوزستان واقع شده است. شوش که یکی از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین شهرهای باستانی دنیا بود، در 35 کیلومتری غرب شوشتر، 24 کیلومتری جنوب غربی دزفول و 115 کیلومتری شمال غربی اهواز قرار دارد. چغازنبیل که در گذشته بخشی از شهر باستانی دوراونتاش بوده و نام ایلامی آن زیگورات دوراونتاش بوده، در این منطقه باستانی به عنوان یک شاهکار معماری و رازآلود در تاریخ ایلام به شمار می‌رود.
تاریخچه کشف چغازنبیل
در سال 1890 میلادی، زمین‌شناس معروف ژاک دو مورگان از وجود معادن نفت در ناحیه چغازنبیل خبر داد. پنجاه سال بعد، هنگامی که مهندسان نفت در این منطقه مشغول به کار بودند، آجری با نوشته‌های باستانی در آنجا پیدا شد. این آجر به باستان‌شناسانی که در شوش تحقیق می‌کردند، منتقل شد و این امر منجر به آغاز تحقیقات در چغازنبیل و کشف زیگورات چغازنبیل و دیگر آثار باستانی مهم شد. این بنای تاریخی که سال‌ها به شکل زنبیلی برعکس زیر خاک پنهان بود، در دوره پهلوی دوم توسط رومن گیرشمن فرانسوی از زیر خاک بیرون آمد. کشف این اثر باستانی، که به صورت برجسته و متقارن در دشت مسطح واقع شده، به درک بهتری از پیشینه باستانی ایران کمک کرد. متاسفانه، پس از گذشت حدود 50 سال، عوامل طبیعی مانند باد و باران باعث فرسایش و آسیب‌های شدید به زیگورات شد.
معماری شگفت انگیز زیگورات چغازنبیل
زیگورات دوراونتاش معروف به چغازنبیل در شهر باستانی شوش با ابعادی حدود 1000 متر در 1300 متر و از سه حصار تو در تو از جنس خشت ساخته شده است. در حصار اول، معبد اصلی یا زیگورات قرار دارد، در حصار دوم کاخ‌ها و معابد کوچک و در حصار سوم تصفیه خانه چغازنبیل، کاخ‌ها و آرامگاه‌های زیرزمینی سلطنتی قرار دارند.
· مصالح به کار رفته
این بنای باستانی با استفاده از مصالحی چون خشت و گل ساخته شده و برای محافظت از فرسایش خشت‌ها، پوشش آجری به کار رفته است. نمای زیگورات با هزاران آجر پخته و کتیبه‌دار تزیین شده و از آجرهای لعاب‌دار، ملات قیر، اندودهای گچی، تزیینات شیشه‌ای و گل‌میخ‌های سفالی تشکیل می‌شود.
· دروازه‌های ورودی
در جلوی دروازه‌های ورودی زیگورات مجسمه‌های گاو نر از جنس سفال لعاب‌کاری شده وجود دارد. در نزدیکی معابد هیشمیتیک و روهوراتیر، کوره‌ای برای پخت سفال‌ها وجود داشت. زیگورات چغازنبیل در پنج طبقه ساخته شده بود، اما امروزه تنها دو طبقه از آن باقی مانده است. این زیگورات با اضلاع 105 در 105 متر و ارتفاع حدود 53 متر از سطح زمین ساخته شده که امروزه تنها 25 متر از آن باقی مانده است.
نمای بیرونی چغازنبیل
طبقات زیگورات به موازات یکدیگر ساخته شده و همه طبقات به جز اول و پنجم توخالی و دارای فضایی اتاق مانند هستند. نمای بیرونی با آجر و بافت داخلی دیوارها از خشت تشکیل شده است.
آجرهای چغازنبیل لعاب‌کاری شده و برخی دیگر دارای تزیینات گل‌میخ هستند که از کهن‌ترین کاشی‌های دنیا تلقی می‌شوند. نمای زیگورات با آجرهایی به خط میخی ایلامی تزیین شده که نام سازنده بنا و هدف از ساخت آن را نشان می‌دهد. در سمت شمال غرب و جنوب غرب زیگورات، دو سکو به شکل دایره وجود دارد که برخی باستان‌شناسان بر این باورند که ممکن است برای پیشگویی، ستاره‌شناسی، ساعت خورشیدی یا قربانگاه بوده‌اند.
بخش های مختلف بنای زیگورات
در زیگورات چغازنبیل تصفیه خانه‌ای منحصر به فرد دارد که یکی از آثار تاریخی شگفت‌انگیز به شمار می‌رود. این تصفیه خانه که به عنوان یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های تاریخ شناخته می‌شود، برای آن دوره بسیار پیشرفته و منحصر به فرد بوده است. با اینکه رودخانه دز تنها 3 کیلومتر از معبد فاصله دارد، تأمین آب این تصفیه خانه از طریق رودخانه کرخه انجام می‌شد که با یک کانال 45 کیلومتری به چغازنبیل می‌رسید. این انتخاب به دلیل تفاوت ارتفاع چغازنبیل با سطح آب رودخانه دز بوده است.
مجموعه چغازنبیل همچنین شامل یک رصدخانه خورشیدی یا تقویم آفتابی بوده که برای محاسبه گردش خورشید و تعیین فصول سال مورد استفاده قرار می‌گرفت. طرح خاص این رصدخانه که شامل طاق‌نماهایی با قوس‌های کوچک‌تر پشت سر هم است، در معماری باستانی ایران ابتدا برای رصد خورشید طراحی شده بود و بعدها به عنوان تزیین در دروازه‌های ورودی بناها به کار رفته است. آجرهای سازنده خورشید‌سنج‌های این بنا، با طراحی هشت ضلعی ویژه‌ای برای رصد خورشید احداث شده‌اند و نوشته‌های روی آن‌ها به وضوح نشان می‌دهد که این سازه کاربری رصدخانه داشت.
نتیجه‌گیری
زیگورات چغازنبیل به عنوان یکی از شاهکارهای معماری باستانی ایران نمادی از تمدن ایلامی و مهارت‌های بی‌نظیر مهندسان آن دوران به شمار می‌رود. این سازه با طراحی چندطبقه و استفاده از مصالح متنوعی مانند خشت، آجر و تزیینات لعاب‌دار نشان‌دهنده هنر و فناوری پیشرفته زمان خود را نشان می‌دهد. وجود تصفیه‌خانه آب، رصدخانه خورشیدی و مجسمه‌های محافظ، عظمت و اهمیت زیگورات را در فرهنگ و اعتقادات ایلامی‌ها برجسته می‌کند. این بنای تاریخی نه تنها بازمانده‌ای از گذشته‌های دور ایران بوده، بلکه گواهی بر شکوه و دانش تمدن‌های اولیه این سرزمین محسوب می‌شود.
