برج گنبد قابوس، که به عنوان میل گنبد نیز شناخته می‌شود، یکی از شاهکارهای معماری ایران و بلندترین برج آجری جهان به شمار می‌رود. این برج باشکوه در شهر گنبد کاووس استان گلستان قرار دارد و به عنوان یکی از نمادهای برجسته معماری دوران اسلامی شناخته می‌شود. در این مقاله مدوسا دکور قصد داریم تا شما را با برج گنبد قابوس بلندترین برج آجری جهان آشنا کنیم. پس با ما همراه باشید.
تاریخچه برج گنبد قابوس
برج گنبد قابوس بلندترین برج آجری جهان، تاریخی پر فراز و نشیب دارد که بازتاب‌دهنده هنر و فرهنگ ایران در دوران اسلامی به حساب می‌آید. ساخت این برج در سال ۳۷۵ هجری شمسی به دستور قابوس بن وشمگیر، پادشاه آل زیار، آغاز شد و پس از ۲۷ سال در سال ۴۰۲ هجری شمسی به پایان رسید. این برج در شهر جرجان، مرکز دانش و هنر ایران در آن زمان، بنا شد که امروزه به نام گنبد کاووس شناخته می‌شود. هدف اصلی ساخت این برج هنوز به طور قطعی مشخص نیست، اما برخی آن را به عنوان آرامگاهی برای پادشاه، رصدخانه یا نمادی از پادشاهی آل زیار می‌دانند.
در طول قرون، برج گنبد قابوس با چالش‌های زیادی روبرو شده است. حملات مغول‌ها در قرن‌های چهاردهم و پانزدهم میلادی به جرجان، این شهر را تقریباً با خاک یکسان کرد، اما برج گنبد قابوس به طرز معجزه‌آسایی از این حملات جان سالم به در برد. در دوره‌های بعد، روس‌ها به دلیل شایعاتی مبنی بر وجود گنجی عظیم زیر برج، به این منطقه حمله کردند و با حفر خندق‌های عمیق و تخریب منطقه، به دنبال گنج بودند. عدم یافتن گنج باعث شد تا روس‌ها با شلیک گلوله به برج، آسیب‌های بیشتری وارد کنند.
معماری برج گنبد قابوس بلندترین برج آجری جهان
برج گنبد قابوس بلندترین برج آجری جهان، بر روی تپه‌ای با ارتفاع حدود 15 متر از زمین‌های اطراف ساخته شده و دارای ارتفاع کلی 55 متر است که با احتساب تپه، به 70 متر می‌رسد. این برج از سه بخش پی، بدنه و گنبد تشکیل شده است. بدنه برج دارای 10 پره مثلثی است که به صورت مساوی از پای بست تا زیر گنبد امتداد دارند. این بنا از آجرهای پخته قرمز رنگ ساخته شده که به مرور زمان به رنگ زرد طلایی درآمده‌اند. گنبد مخروطی برج بدون هیچ واسطه‌ای بر روی بدنه قرار گرفته و دارای شیب تند و سطح صاف و صیقلی است.
برج گنبد قابوس با وجود گذشت بیش از هزار سال و تحمل دو زلزله شدیدتر از 6 ریشتر، همچنان سالم و استوار باقی مانده است. این بنا تنها از آجر و ملات ساروج ساخته شده و فاقد بتون آرمه و اسکلت فلزی است، اما محاسبات مهندسی دقیق آن باعث شده تا در برابر شدیدترین زلزله‌ها نیز مقاومت کند و هیچ ترک یا فرسایشی در آن ایجاد نشود.
ویژگی های معماری برج گنبد قابوس
اطلاع از ویژگی‌های معماری برج گنبد قابوس اهمیت زیادی دارد. برخی پژوهشگران معتقدند که این برج علاوه بر مقبره بودن، ممکن است نقش رصدخانه یا نماد پادشاهی آل زیار را داشته باشد. معماری منحصر به فرد و پره‌های مثلثی برج، مفاهیم اساطیری و رمزی را القا می‌کنند و آن را به نمونه‌ای از «ستون کیهان» تبدیل کرده‌اند. پروفسور آرتور پوپ این بنا را یکی از بزرگ‌ترین شاهکارهای معماری ایران می‌داند که با آجرهای مخصوص دنباله‌دار کفشکی ساخته شده و دارای دو پوسته است: پوسته درونی نیم تخم‌مرغی و پوسته بیرونی مخروطی. همچنین، کتیبه‌های کوفی برج، از جمله عناصر تزئینی مهم آن به شمار می‌روند.
قسمتهای مختلف برج گنبد قابوس
برج گنبد قابوس دارای بخش‌های مختلفی است که هر یک ویژگی‌های منحصر به فردی دارند:
- ورودی بنا
ورودی برج در ضلع جنوبی قرار دارد و دارای سردری با طاق نیم‌گرد و مقرنس‌کاری است که از اولین نمونه‌های مقرنس‌کاری در معماری ایرانی محسوب می‌شود.
- پای‌بست برج
پای‌بست برج حدود ۱۵ متر ارتفاع دارد و دارای سردابی در داخل است که توسط روس‌ها تخریب شده است.
- بدنه برج
بدنه استوانه‌ای برج از پای‌بست تا زیر گنبد ادامه دارد و دارای ۱۰ پره مثلثی شکل است که به شکل یک ستاره ۱۰پر دور تا دور برج قرار گرفته‌اند.
- داخل برج
داخل برج تزئینات خاصی ندارد، اما آثار لایه‌ای از گچ رنگی در ارتفاع ۷-۸ متری دیواره‌های درونی مشاهده می‌شود.
- نورگیر بنا
تنها روزنه برج در ضلع شرقی قرار دارد که ارتفاع آن ۱.۲۰ متر و طول آن ۲ متر است و عرض دیواره آن در بالا ۷۳ سانتی‌متر و در پایین ۸۰ سانتی‌متر است.
- گنبد بنا
گنبد ۱۸ متری مخروطی شکل برج، دارای دو پوسته است. پوسته داخلی به شکل نیم‌تخم‌مرغی و پوسته بیرونی صاف و مخروطی است.
- فضای منعکس‌کننده صدا
این فضای دایره‌ای شکل جلوی برج قرار دارد و باعث انعکاس صدا در مرکز آن می‌شود.
- کتیبه‌ها
کتیبه‌های کوفی به زبان عربی دور تا دور برج پیچیده‌اند و جملاتی در مورد ساخت برج و فرمان‌دهنده آن، امیر شمس المعالی قابوس بن وشمگیر، را بیان می‌کنند.
داستانهای جالب در مورد برج گنبد قابوس
برج گنبد قابوس، علاوه بر زیبایی معماری و تاریخی، افسانه‌ها و روایات متعددی دارد که اهمیت این بنا در فرهنگ مردم را نشان می‌هد. یکی از افسانه‌ها مربوط به وجود کانال مخفی زیر برج است که گفته می‌شود تا روسیه امتداد دارد. این داستان زمانی شکل گرفت که روس‌ها در پی جستجوی گنج، زمین را حفاری کردند و خندق‌هایی ایجاد نمودند. مردم تصور می‌کردند که این خندق‌ها راهی زیرزمینی به شوروی است، اما در واقع روس‌ها تنها به دنبال طلا و جواهرات بودند.
از افسانههای دیگر برج گنبد قابوس به اشیای گرانبهایی که در برج نگهداری می‌شد، اشاره دارند. یکی از این داستان‌ها درباره زین زرینی است که شایعه شده بود بر بالای برج وجود دارد. در قرن ۱۴ میلادی، مردی با استفاده از طناب و تجهیزات به بالای برج رفت تا زین زرین را پیدا کند، اما چیزی نیافت. همچنین، داستانی دیگر می‌گوید جسد شمس‌المعالی در تابوتی شیشه‌ای قرار داشت و با زنجیر از سقف برج آویزان شده بود. این تابوت بلوری در دوران پیش از اسلام به‌گونه‌ای ساخته می‌شد که مردم بتوانند با مردان بزرگ وداع کنند و جسد از دسترس دشمنان در امان باشد.
نتیجه‌گیری
برج گنبد قابوس به عنوان بلندترین برج آجری جهان، نمونه‌ای بی‌نظیر از هنر و معماری اسلامی در ایران محسوب می‌شود. این برج با قدمتی هزار ساله و معماری منحصر به فرد، علاوه بر زیبایی و استحکام، رازها و افسانههای بسیاری را در خود نهفته دارد. از ورودی با طاق نیم‌گرد و مقرنس‌کاری تا بدنه استوانه‌ای با پره‌های مثلثی، گنبد مخروطی و کتیبه‌های کوفی، هر بخش از این برج داستانی برای گفتن دارد. افسانههای کانال مخفی، زین زرین و تابوت بلوری نیز نشان‌دهنده جایگاه ویژه این بنا در فرهنگ و تاریخ مردم است. برج گنبد قابوس نه تنها یک اثر معماری، بلکه نمادی از تاریخ، فرهنگ و افسانههای ایران به شمار می‌آید.
