بادگیرهای یزد، شکوه مهندسی ایرانی

تاریخ معماری ایران پر است از هنر و شکوه و ابداعات مهم که همواره منبع الهام بسیاری از معماران در سطح جهان بوده است. امروز به سراغ بادگیرهای یزد و به طور کلی معماری بادگیرها در پهنه مرکزی ایران رفتیم و قراره که در مورد این بناهای خاص و جذاب که گرمای قسمت کویری ایران را برای ساکنان تعدیل می‌کند. در ادامه با مدوسادکور همراه باشید.

از گذشته تا به همین حالا بادگیرهای ایران شهرت جهانی داشته‌اند. ایران اولین زادگاه بادگیر در جهان است و اکثر مناطق ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی که دارند دارای آب و هوای گرم و خشک هستند. به همین دلیل دست به ساخت بناهایی زدند که در فصول گرم سال باعث تهویه منازل شوند. بناهایی که آنها بادگیر می‌گفتند. بادگیرها سر و شکل و ساختارهای متفاوتی دارند و پایه ساختاری آنها بر اساس وزش باد منطقه تعیین می‌شود.

شهر یزد، که یکی از شهرهای کویری ایران است بیشترین تعداد بادگیر را در خود جای داده و بادگیرهای یزد و به طور کلی شهر یزد به عنوان اصلی‌ترین زادگاه این بناها به حساب می‌آید. بادگیرهای یزد از ارتفاع بیشتری نسبت به دیگر بادگیرها در شهرهای دیگر دارد. بادگیرهای یزد یکی از مهمترین و دیدنی‌ترین آثار تاریخی ایران هستند. جالب است بدانید که تنها بادگیرهای گرد ایران در بهاباد یزد قرار دارد. در ادامه بیشتر در مورد این آثار خاص تاریخی صحبت خواهیم کرد.

معماری بادگیرهای یزد

بادگیرها را در گذشته بر اساس تعیین جهت وزش باد طراحی می‌شدند و به طور کلی از بکارگیری علوم مدرن انتقال حرارت و مکانیک سیالات خبری نبود. بادگیرها از چند بخش مختلف تشکیل شده‌اند. ستون، تیغه‌ها، دهانه و سقف.

ستون بخش اصلی تشکسل دهنده بادگیر است. ساقه یا تنوره‌ای به شکل مکعب مستطیل و یا منشور است که بین دهانه بادگیر و بام ساختمان قرار دارد.

بخش دیگر تشکیل دهنده بادگیر تیغه است. تیغه‌ها فضای داخلی هر بادگیر را به جند راه و کانال جدا از هم تقسیم می‌کنند. فضای میان هر دو تیغه چیزی در حدود نیم متر است که به آن چشمه می‌گویند. تعداد چشمه‌ها با توجه به اندازه اتاق انتخاب می‌شود. مثلا برای یک اتاق 7 متری حدود یازده چشمه در نظر گرفته می‌شود و اگر ابعاد اتاق کوچکتر باشد، مثلا چیزی حدود پنج متر این چشمه‌ها به هفت‌تا تقلیل می‌یابند.

بخش بعدی دهانه است. دهانه، هواکش و یا قفسه بادگیر فضایی است که برای عبور جریان هوا در قسمت بالایی بادگیر طراحی و تعبیه شده و آخرین و بالاترین بخش بادگیر به حساب می‌آید. روی دهانه گچ‌بری‌های مختلفی نیز دیده می‌شود که برای ایجاد زیبایی بیشتر شکل می‌گیرند. پس از دهانه سقف قرار می‌گیرد. برای ساخت سقف بادگیر روی دو پایه، دو آجر به صورت مایل قرار می‌گیرد. و آجر سوم بین این دو آجر قرار می‌گیرد. که به این شکل سقف «چپیله» می‌گویند.

بام بادگیرها را عموما به طور خرپشته طراحی می‌کنند تا به تهویه بهتر فضا کمک بیشتری شود. و به طور کلی در فصولی که بادگیرها نیازی به فعالیت ندارند، ، چشمه‌های بادگیر را با آجر و خشت تیغه می‌کشند یا در صورت طراحی شدن دریچه برای آن دریچه، آن را می‌بندند. بادگیرها عموما در بخش تابستان نشین خانه تعبیه می‌شدند. البته با توجه به دوره‌های تاریخی مختلف محل بادگیرها در بخش‌های مختلف خانه‌ها جا ب جا شدند.

انواع بادگیرها در ایران

می‌توان بادگیرهای موجود در معماری ایرانی را به سه دسته کلی تقسیم کرد. یزدی، اردکانی و کرمانی. به طور کلی فقط معماران بودند که توانایی یافتن محل قرارگیری بادگیر را داشتند. معماران محل قرارگیری بادگیر، تعداد تیغه‌ها و ارتفاع ستون را متناسب با فضا را تعیین می‌کردند. اگر مشکلی و یا اشتباهی در انتخاب هرکدام از این جزییات رخ می‌داد، به‌جای هوای خنک، هوای گرم و گردوغبار به درون خانه وارد می‌شد. در ادامه به جزئیات انواع بادگیرها خواهیم پرداخت.

بادگیرهای اردکانی

بادگیرهای اردکانی یا یکطرفه از بادگیرهای بسیار اقتصادی هستند. این بادگیرها در مکانهایی که باد از یک جهت می‌ورزد ساخته می‌شود. این بادگیرها نسبت به دیگر انواع بادگیر در ارتفاع‌های کوتاه‌تری طراحی می‌شوند. بادگیرهای اردکانی یا یکطرفه در شهرهای میبد و طبس دیده می‌شوند. این بادگیرها در برخی از شهرهای نزدیک به ساحل نیز دیده می‌شوند تا با کمک باد خنک ساحلی، فضای داخلی خانه‌ها تهویه شود. در طراحی این نوع بادگیر، چشمه‌های بادگیر رو به بادی که از سمت اصفهان می‌وزد قرار می‌گیرد و امکان نفوذ باد از غرب به شرق و جنوب وجود ندارد. با توجه به قیمت پایینی که ساخت این بادگیرها داشتند. این امکان وجود داشت که در هر اتاق یکی از این بادگیرها قرار گیرد.

بادگیرهای کرمانی

بادگیرهای کرمانی یا همان بادگیرهای دو طرفه که در برخی منابع به آنها بادگیرهای دوقلو نیز گفته می‌شود، نسبت به بادگیرهای اردکانی کارایی بهتر و دقیق‌تری دارند و عموما در آب انبارها مورد استفاده قرار می‌گیرند. این بادگیرها به طور کلی از خشت و گل ساخته می‌شدند و ویژگی مثبت آنها ورود پرفشار باد از یک جهت و خروج گرما و آلودگی از طرف دیگر این بادگیرها است.

بادگیرهای سه طرفه

نوع دیگر بادگیرها که به اسم‌های بادگیر مثلثی، کروی، بالشی و بادگیر «اشکم دریده» (شکم دریده) هم نامیده می‌شود، بادگیر سه طرفه است. هر یک از این نام‌ها به دلیل شکلی که بادگیر سه طرفه دارد بر آنها گذاشته شده. در مدل بالشی باد از طریق سه بالش و در مدل شکم دریده از طریق دریدگی موجود در مرکز، درون بادگیر می‌رود و در داخل آن به‌صورت گردابی حرکت می‌کند. بادگیرهای سه‌طرفه توان بسیار بالایی در جذب و کنترل باد دارند.

بادگیرهای یزدی

بادگیرهای یزدی یا همان بادگیرهای چهر طرفه ارتفاع بیشتری نسبت به سایر مدل‌ها داشتند. دلیل این ارتفاع بلند متاثر از شرایط آب‌وهوایی منطقه بود. این نوع بادگیرها از نظر معماری فرمی زیباتر و ساختار پیچیده‌تری دارند. بادگیرهای یزدی عموما در خانه افراد ثروتمندان ساخته می‌شدند.

بادگیرهای چپقی

این بادگیرها همانطور که از اسمشان پیداست به جای اینکه به شکل مکعبی شکل طراحی شوند به صورت یک چپق ساخته می‌شوند. این بادگیرها از کنار هم قرار گرفتن لوله‌هایی خمیده شکل می‌گیرند. این بادگیرها متعلق به دوره پهلوی هستند.

بادگیرهای چند وجهی

پس از گذشت زمان و با توجه به شرایط مکانی، بادگیرهای مختلف دیگری مثل بادگیرهای شش وجهی و هشت وجهی نیز طراحی و ساخته شدند که به بهینه‌تر شدن استفاده از وزش باد در جهت‌های مختلف کمک می‌کنند.

نحوه عملکرد بادگیر

بادگیرها دارای عملکرد بسیار ساده‌ای هستند. این بادگیرها طوری طراحی می‌شوند که فشار هوا پس از برخورد به تیغه‌ها کاهش می‌یابد و به این شکل هوا با سرعت پایین‌تری به سمت پایین حرکت می‌کند. در مجرای ورودی هوا درون خانه هم دریجه‌ای قرار دارد که از ورود جانوران و همچنین ورود هوای سرد در فصول سرد سال جلوگیری کند.

مرحوم دکتر محمد کری پیرنیا، استاد دانشگاه، در مورد عملکرد بادگیرها اینطور بیان می‌کند که:

طرز کار بادگیر اصولا بر این پایه نهاده شده است که از وزش باد برای کشاندن هوای خوش به درون ساختمان و از عکس‌العمل نیروی آن، یعنی مکش برای راندن هوای گرم و آلوده استفاده می‌شود. شاید این توضیح لازم نباشد که چون باد به مانع یا دیواره پره‌های درونی بادگیر برخورد می‌کند، ناچار به فرود آمدن می‌شود؛ ولی عرض این نکته لازم است که شکاف‌های دیگر بادگیر که پشت به جهت وزش باد دارند، هوای آلوده و گرم را به دست باد می‌سپارند و کار هواکش و دستگاه مکنده را انجام می‌دهند.

ممنون از همراهی شما با مدوسادکور.